Sultan Abdülhamid'in petrol kurnazlığı

Osmanlı
İmparatorluğu son dönemlerini yaşamaktadır; hem ekonomik olarak hem de
toprak bütünlüğü açısından sıkıntılı günler geçirmektedir.



Bu ortamda işi şansa bırakmak istemeyen Sultan 2. Abdülhamid, Musul,
Kerkük ve Bağdat başta olmak üzere ülkedeki petrol yataklarını özel
mülkü haline getirir. Bu şekilde, petrol kaynaklarını korumaya alır.
Daha sonra araştırmalar yaptırarak bölgenin bir petrol haritasını
çıkartır.



Petrolün hâmisi Sultan Abdülhamid

Bir petrol kuyusu açmak için yüzlerce metre yerin altına inmek
gerekiyor, hatta bu derinlik bazen bin metreleri buluyor. Durum
böyleyken bundan yüz yıl önce 'petrol gölleri' denebilecek kadar
yüzeyde petrol kuyuları bulunuyormuş. Bunu Sultan 2. Abdülhamid
dönemine ilişkin yapılan araştırmalardan öğreniyoruz. Bundan daha
önemlisi ise, "Osmanlı petrolün ne olduğunu bilmiyordu, bu yüzden
zengin petrol yataklarının yer aldığı toprakları Batılı güçlere
kaptırdı." yönündeki iddiayı tamamen çürütecek bir bilgi. Çünkü, bu
bölgelere özel bir önem veren 2. Abdülhamid, Musul-Kerkük ve
Bağdat'taki petrol yataklarının haritasını çıkarmış ve üzerine
işletmeler kurmuştu. Onun bölgeyi korumak için bulduğu zekice yöntem
ise bu toprakları özel mülk haline getirmesiydi. 1880 yılından
başlayarak, tüm petrol yataklarını kişisel mülküne katan padişah, ancak
1908'de İkinci Meşrutiyet'in ilanı ile birlikte bunları Hazine'ye
devreder. Doç. Dr. Arzu Terzi'nin hazırladığı, 'Bağdat-Musul'da
Abdülhamid'in mirası Petrol ve Arazi' isimli çalışmada bu haritalar ilk
kez yer alıyor. Timaş Yayınları tarafından çıkarılan kitapta, bu
bölgedeki yataklar ve işletmelere ait pek çok fotoğraf da bulunuyor.







Düveli muazzama olarak anılan dönemin büyük güçlerinin Bağdat-Musul
bölgesindeki petrole ilgisinin artmaya başlamasıyla, bölgedeki zengin
petrol yataklarını içine alan önemli arazi parçalarının Osmanlı
tarihinde ilk kez bir padişahın, Sultan 2. Abdülhamid'in şahsi mülkü
haline getirilmesi aynı döneme denk gelir. Osmanlı hem maliyesi hem de
toprak bütünlüğü açısından sıkıntılı günler yaşamaktadır. Ekonomik
olarak dışa bağımlıdır ve girdiği savaşlarla da toprak kaybına
uğramaktadır. Musul ve Bağdat'taki yer altı ve yer üstü
zenginliklerinin önemine vâkıf olan ve bu toprakların siyasi önemini de
göz ölüne alan Padişah 2. Abdülhamid işte bu sebeple bölgedeki petrol
yataklarının korunması için özel bir çare arar. Bu toprakların hem
toprak kaybından hem de yabancılara tanınan işletme imtiyazlarından
etkilenmemesi lazımdır. Bunun için en ideal çözümü de, bu toprakları
özel mülkü arasına katmakta. Bunu, 29 Nisan 1888 tarihli bir emlak-ı
hümayun defterinden öğreniyoruz. Bu defterde 1880-81 yıllarından
itibaren düzenlenmiş olan belgeler yer alıyor. Yine bu deftere göre,
padişahın Osmanlı tahtında bulunduğu süre içinde emlak-ı hümayununa
dahil edilen arazilerin yüzde 44'lük kısmı Bağdat ve Musul
vilayetlerinde bulunuyor. Bu arazi, 17 milyon 770 bin 363 dönümü Musul
vilayetinde, 6 milyon 235 bin 160 dönümü ise Bağdat vilayetinde olmak
üzere toplam 24 milyon 5 bin 528 dönüm olarak belirleniyor.



Hem iç hem dış politika

Padişah'ın Musul ve Bağdat'taki zengin arazileri özel mülkü haline
getirmesiyle, pek çok ülkenin bu araziler üzerindeki girişimleri de
başlıyor. Ancak bu bölgeler padişahın özel mülkü olduğu için Almanya,
Hollanda, Fransa başta olmak üzere pek çok ülkeden gelen teklifle
bizzat padişah kendisi ilgileniyor. Hatta bu dönemde, güven telkin
etmediği için Almanlarla yapılan bir sözleşme iptal edildiği için
sıkıntılar yaşanıyor. Aynı süre içinde diğer devletlerden ümidini kesen
Sultan 2. Abdülhamid, Japon hükümetinden petrol uzmanı isteyerek bu
ülkenin dikkatlerini bölgeye çevirmeye çalışıyor. Bu bölgeyi durumdan
habersiz olarak vermek bir yana uzun yıllar mücadele eden 2.
Abdülhamid'in bu davranışının ülke içindeki politika açısından da başka
bir yönü bulunuyor. Bu padişaha göre, bölge halkının büyük bir kısmını
oluşturan ve yüzyıllardır bir türlü boyun eğdirilemeyen aşiretlerin
boyun eğdirilmesi için de önemli bir yoldur. Bunu da içerideki
karışıklıklara karşı bir politika olarak elinde bulunduruyor.



İskenderun'u kaybedince öğrendi

Sultan 2. Abdülhamid bu bölgelerdeki kıymetli arazileri özel
mülküne almakla da kalmıyor. Bölgenin varlıkları, padişah mülküne
geçtikten sonra yapılan araştırmalarla tüm değerleri tespit ediliyor.
Bunun üzerine de gerekirse işletme imtiyazları da özel mülk haline
getiriliyor. Petrolün önemine vakıf olan Sultan 2. Abdülhamid ve hazine
bakanları sadece Musul ve Bağdat'taki arazilerle ilgilenmeyip, ülkenin
çeşitli yerlerindeki petrol yataklarını yabancılardan önce ele
geçirmeye çalışıyorlar. Bunun tek istisnası ise İskenderun petrolleri
oluyor ve bu kaybın Padişah'a deneyim kazandırdığı belirtiliyor. Zira
burası devlet mülkü iken yerli sermayedarlara çıkarma ve işletim
lisansı veriliyor. Ancak bağlayıcı hükümlerin de zayıflığı nedeniyle
kısa sürede bu yerli firmalar İngiliz ve Alman ortaklarına şirketi
devrediyorlar. Bu olaydan sonra tecrübe kazanan padişah, sadece Musul
ve Bağdat vilayetleri ile ilgilenmekle kalmıyor, Van gölü petrolleri,
Yanya vilayetindeki Senice petrol madenleri ve Ferecik petrollerinin
imtiyazlarını da Hazine-i Hassa Nezareti'ne alıyor.



Musul ve Bağdat vilayetleri üzerinde ısrarla duran Padişah 2.
Abdülhamid'in bu bölgeleri özel mülkü haline getirmesinden sonra yine
bu bölgeler için çıkardığı bir nizamname bulunuyor. Padişah, Musul
vilayetindeki petrol yataklarının mülk ve işletme belgesini Şubat
1889'da, Bağdat vilayetindeki petrol yataklarının mülk ve işletme
belgesini ise 19 Eylül 1898'de almış. Sultan 2. Abdülhamid'in Fransız
maden mühendisi Jakraz'a hazırlattığı 'Musul vilayetindeki petrol
yataklarının işletiminin modernleştirilmesi için yapılması gereken
masrafları gösteren keşif defteri'